Dấu tích xưa cũ…

Vào một ngày cuối tháng 8/2024, chúng tôi có chuyến công tác lên vùng biên giới Việt – Lào, tại cửa khẩu quốc tế Lao Bảo và được lãnh đạo Thị trấn Lao Bảo đưa đến tham quan, giới thiệu về Di tích Nhà tù Lao Bảo (trước đây còn gọi là Nhà Đày Lao Bảo thời phong kiến và thời Pháp thuộc). Lần đầu tiên tôi chứng kiến, tọa lạc trên một khu đất rộng chừng 10ha, đập vào mắt đầu tiên là những hàng cây vông đồng cổ thụ cả trăm tuổi che mát cả khuôn viên rộng lớn của Di tích Nhà tù, tiếp đến là một số hạng mục đã theo năm tháng hư hỏng, đỏ nát và hoang tàn, dưới nền xi măng đi vào khuôn viên di tích rêu xanh mọc và đóng thành lớp dày như thảm cỏ, thể hiện rất ít người lui tới ở di tích này, chỉ nghe tiếng chim rừng hót mà thấy chạnh lòng.

Vào năm 1908, Nhà tù Lao Bảo được thực dân Pháp  chọn vùng đất Lao Bảo thuộc huyện Hướng Hóa, tỉnh Quảng Trị ngày nay để xây dựng nhà lao, nhằm giam cầm những sĩ phu, chiến sĩ, nhà cách mạng kiên trung của Đảng ta.

Đây là vùng rừng thiêng nước độc, nằm trên dãy Trường sơn, nơi tiếp giáp với nước bạn Lào. Mới đầu, thực dân Pháp chỉ xây hai khu buồng giam là khu A và khu B. Đến giai đoạn từ năm 1931- đến 1932, thực dân Pháp lại tiếp tục cho xây dựng thêm khu nhà C, nhà D, đến năm 1934 thì hoàn thành. Phần này có kết cấu kiên cố, tường làm bằng đá, mái lợp tôn, sàn xi măng. Mỗi nhà lao dài khoảng 30m, rộng 6m. Khu biệt giam có 13 buồng giam được xây bằng đá hộc, tường dày 1m, mỗi buồng giam rộng khoảng 3m2, tất cả đều không có cửa sổ, chỉ có lỗ thông hơi nhỏ. Ngoài khu vực nhà lao, nhà tù Lao Bảo còn có nhiều công trình khác như nhà ăn, nhà vệ sinh, nhà tra tấn, nhà xác…Tất cả được bao vây bởi một hệ thống hàng rào kiên cố xây cao 3,5m, có nhiều lô cốt canh gác.

Nhà tù Lao Bảo cùng với nhà tù Sơn La, Buôn Mê Thuật, Côn Đảo… là những nơi lưu giữ, chứng tích về những tội ác không thể chối cãi của chế độ thực dân. Đồng thời, những di tích này, cũng là hình ảnh trực quan sinh động để giáo dục về tinh thần yêu nước quật cường của cha ông cho thế hệ trẻ học tập.

Một thời kỳ đen tối

Từ 1929 đến 1930, nhà tù Lao Bảo được mở rộng hơn để bắt giữ những người tù cộng sản. Thực dân Pháp đã sử dụng nơi đây để giam cầm những người cộng sản hoạt động tại Quảng Trị. Những tên tuổi nổi tiếng như: Trần Hữu Dực, Lê Thế Tiết, Lê Thế Hiếu, Đoàn Lân,Trần Công Ái, … hay cả những chiến sĩ hoạt động ở miền Trung như: Nguyễn Chí Thanh,Tố Hữu,… và cả những người Lào. Bài thơ “Con cá, chột nưa” của nhà thơ Tố Hữu cũng ra đời nơi đây.

Đến những năm 60 của thế kỷ trước, Mặt trận giải phóng miền Nam Việt Nam đã biến nơi đây trở thành một cơ sở cách mạng trong chiến dịch đường – Khe Sanh. Với âm mưu đập tan cứ điểm này, đế quốc Mỹ đã sử dụng lực lượng không quân ném bom dữ dội xuống nhà tù Lao Bảo và sau đó, di tích này gần như đã bị xóa bỏ, trở thành một bãi hoang tàn.

Chạnh lòng nhìn Di tích xuống cấp

Năm 1991, Nhà tù Lao Bảo được công nhận là di tích lịch sử Quốc gia, trải qua thời gian trên cả 100 năm kể từ ngày xây dựng, cùng với sự tàn phá của bom đạn, nhất là chiến dịch Lam Sơn 719 (còn gọi là Hạ Lào) của Mỹ và Việt Nam cộng hòa làm di tích càng bị hư hỏng, đổ nát và nặng nề hơn, cùng tác động bởi mưa nắng, lũ lụt,…. hiện nay khu Di tích lịch sử Quốc gia Nhà tù Lao Bảo đã xuống cấp tới mức báo động. Ngay từ tấm biển ngoài cổng ghi địa danh “Khu nhà giam Lao Bảo…” làm bằng xi măng cũng đã tróc sơn nham nhở, khó mà đọc hết nội dung.

Bước vào bên trong, cảnh tượng mới xót xa, khu nhà A, nhà B, nhà D… thật khó mà phân định. Phía bên trái theo hướng ngoài vào, là cả một đống bê tông, cốt thép - đây là tàn tích của nhà C đã bị sập hoàn toàn. Tiếp đến là nhiều hạng mục, nhiều chứng tích đã bị đổ vỡ, không thể nhận ra.

Tại một khu nhà trong di tích, từng lớp đá hộc đã bung ra, lớp mái vòm bằng bê tông thì đã bị lủng gần hết, để lộ buồng giam hình vuông chừng khoảng 3m2 bên trong. Có chỗ phải dùng trụ sắt để chống trần…

Khung cảnh xuống cấp và điêu tàn khiến cho khách tham quan không khỏi chạnh lòng, xót xa cho một nơi đã từng là biểu tượng của tinh thần yêu nước chống chế độ thực dân…

Ông Lê Bá Hùng, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân thị trấn Lao Bảo cho biết: “Khu nhà tù Lao Bảo đã xuống cấp từ lâu. Ủy ban Nhân dân thị trấn đã đề xuất trùng tu, tôn tạo để làm điểm tham quan du lịch, giáo dục tinh thần yêu nước cho thế hệ trẻ nhưng đến nay, việc trùng tu chỉ được tiến hành những hạng mục nhỏ”.

Trao đổi với ông Trần Đình Dũng, Bí thư Đảng ủy Thị Trấn Lao Bảo cho biết thêm: “Mặc dù tôi mới về nhận công tác gần 2 năm trở lại, nhưng trong tôi lúc nào cũng đau đáu, làm sao để Lao Bảo phát triển về mọi mặt như: Kinh tế, Xã hội. Đặc biệt, là văn hóa, du lịch tâm linh. Di tích Nhà tù Lao Bảo là một chứng tích lịch sử và nổi tiếng một thời, ai nghe tên cũng phát sợ, vì bị đi đày vùng đất rừng thiêng, nước độc này, nhìn di tích ngày càng xuống cấp trầm trọng, chúng tôi rất lo lắng, nếu không trùng tu kịp, thời gian sẽ làm cho di tích càng hoang tàn hơn”.

Được biết, từ tháng 8/2009, UBND tỉnh Quảng Trị đã phê duyệt dự án trùng tu tôn tạo khu Di tích Nhà tù Lao Bảo, dự kiến sẽ hoàn thành vào năm 2011, nhưng đến nay đã hơn 15 năm trôi qua công tác trùng tu, tôn tạo rất nhỏ giọt. Nếu không quyết liệt, khẩn trương thực hiện dự án trùng tu, tôn tạo Nhà Tù Lao Bảo. Có thể một ngày không xa, di tích lịch sử Quốc gia này chỉ còn lại là một đống đổ nát, hoang tàn?

Nhìn chung, nếu nhìn về góc độ du lịch, tâm linh và lịch sử vùng đất Khe Sanh, Lao Bảo (chưa nói đến Thành cổ Quảng Trị, Nghĩa trang quốc gia Trường Sơn, sông bến Hải, cầu Hiền Lương…) thì vùng đất Khe Sanh( Sân bay Tà Cơn), Lao Bảo (Nhà tù Lao Bảo, Cửa khẩu quốc tế Lao Bảo) cũng đã làm nên những tuyến du lịch, tham quan mà khách thập phương hằng mơ ước được có dịp một lần đặt chân đến với vùng đất này.

 Di tích Nhà tù Lao Bảo rất cần được sự quan tâm của tỉnh để  trùng tu, bảo tồn.

Hoàng Hữu Quyết- Đình Lương