Phát triển ngành công nghiệp lọc - hóa dầu là ngành công nghiệp mũi nhọn, có vai trò nền tảng với những ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều mặt của một nền kinh tế. Việt Nam là quốc gia có trữ lượng dầu thô vào hàng đầu ở khu vực Đông Nam Á. Là nước có dầu thô xuất khẩu, song tính đến trước khi Nhà máy lọc dầu Dung Quất hoạt động, Việt Nam phải nhập khẩu hoàn toàn sản phẩm xăng dầu phục vụ nhu cầu nội địa. Việc đầu tư xây dựng nhà máy lọc dầu cho phép chúng ta chế biến dầu thô trong nước, đảm bảo từng bước về an ninh năng lượng, giảm bớt sự phụ thuộc vào nguồn cung cấp xăng dầu từ nước ngoài, góp phần vào sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước.

Ngay từ cuối thập kỷ 70, sau khi có những hợp tác quan trọng với Liên Xô về lĩnh vực tìm kiếm, thăm dò và khai thác dầu khí tại thềm lục địa phía Nam, Chính phủ đã chủ trương hình thành một chiến lược xây dựng ngành công nghiệp lọc - hóa dầu để phục vụ công cuộc phát triển đất nước.

Đầu những năm 1980, theo Hiệp định hợp tác Kinh tế - Khoa học kỹ thuật giữa hai nước Việt Nam và Liên Xô, hai bên đã thống nhất địa điểm xây dựng khu Liên hợp lọc - hóa dầu tại thành Tuy Hạ, huyện Long Thành, tỉnh Đồng Nai. Tuy nhiên do tình hình chính trị và thể chế của Liên Xô thay đổi nên dự án khu Liên hợp lọc - hóa dầu tại thành Tuy Hạ không tiếp tục triển khai được theo hướng ban đầu.

Sau khi dự án khu Liên hợp lọc - hóa dầu thành Tuy Hạ gặp trở ngại, việc tiếp tục chuẩn bị xây dựng nhà máy lọc dầu đầu tiên của Việt Nam được Chính phủ chỉ đạo khẩn trương hơn. Công tác khảo sát và nghiên cứu lựa chọn địa điểm xây dựng nhà máy được tiến hành tại nhiều khu vực dọc bờ biển Việt Nam.

Ngày 19/09/1994, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã trực tiếp thị sát khu vực vịnh Dung Quất - Quảng Ngãi và chỉ thị cho các bộ, ngành liên quan phối hợp với UBND tỉnh Quảng Ngãi tiếp tục khảo sát và lập quy hoạch Khu Công nghiệp tập trung, Nhà máy lọc dầu số 1 và Cảng nước sâu Dung Quất (nay là Khu Kinh tế Dung Quất).

Sau khi xem xét những kết quả khảo sát khoa học thu được và quy hoạch sơ bộ, ngày 09/11/1994, Thủ tướng Chính phủ đã ra Quyết định số 658/QĐ-TTg về địa điểm xây dựng Nhà máy lọc dầu số 1 và quy hoạch Khu kinh tế trọng điểm miền Trung, trong đó chính thức chọn Dung Quất - Quảng Ngãi làm địa điểm xây dựng Nhà máy lọc dầu số 1.

Theo hướng dẫn đầu bài được Chính phủ phê duyệt, Nhà máy lọc dầu số 1 sẽ được xây dựng tại Dung Quất, thuộc địa bàn 2 xã Bình Trị và Bình Thuận, huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Với hình thức đầu tư liên doanh, nhà máy sẽ chế biến một hỗn hợp 6,5 triệu tấn dầu ngọt và dầu chua/năm; trong đó lượng dầu ngọt Việt Nam là chủ yếu.

Ngày 10/07/1997, Thủ tướng Chính phủ đã ra Quyết định 514/QĐ-TTg phê duyệt dự án Nhà máy lọc dầu số 1 - Dung Quất theo hình thức Việt Nam tự đầu tư với công suất chế biến 6,5 triệu tấn dầu thô/năm, tổng vốn đầu tư 1,5 tỷ USD, bao gồm cả chi phí tài chính. Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam được Chính phủ giao làm Chủ đầu tư của dự án. Ngay sau khi có Quyết định 514/QĐ-TTg, Tổng công ty Dầu khí Việt Nam đã thành lập Ban quản lý dự án Nhà máy lọc dầu số 1 để thay mặt Chủ đầu tư triển khai dự án.

Ngày 08/01/1998, Lễ động thổ xây dựng Nhà máy lọc dầu số 1 đã được tiến hành tại xã Bình Trị, huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi.

 Tuy nhiên tại thời điểm đó. cuộc khủng hoảng tài chính trầm trọng trong khu vực Châu Á đã có những tác động xấu đến việc huy động vốn để thực hiện dự án. Ngoài số vốn do Tổng công ty Dầu khí Việt Nam đã dự kiến thu xếp theo chỉ đạo của Chính phủ để đầu tư vào dự án thì việc thu xếp khoản tài chính còn lại là quá lớn và khó có thể thực hiện được. Trước tình hình đó, phương án liên doanh với Nga để hợp tác xây dựng và vận hành Nhà máy lọc dầu số 1 tại Dung Quất được xúc tiến.

Ngày 25/08/1998, Chính phủ Việt Nam và Chính phủ Liên bang Nga đã ký Hiệp định Liên Chính phủ về việc xây dựng, vận hành Nhà máy lọc dầu số 1 tại Dung Quất. Ngày 19/11/1998, hai phía đã thỏa thuận thành lập Liên doanh xây dựng và vận hành Nhà máy lọc dầu để trực tiếp thực hiện công tác quản lý xây dựng và vận hành Nhà máy lọc dầu Dung Quất. Thời gian hoạt động của Liên doanh dự kiến là 25 năm.

Ngày 28/12/1998, Công ty Liên doanh Nhà máy lọc dầu Việt - Nga (“Vietross”) chính thức được thành lập theo Giấy phép đầu tư số 2097/GP-KHĐT của Bộ Kế hoạch và Đầu tư nước CHXHCN Việt Nam.

Tỷ lệ góp vốn của hai phía Việt Nam và Liên bang Nga là 50/50. Việc liên doanh với Nga đã giải quyết được hai vấn đề lớn đó là kêu gọi được nguồn vốn đầu tư và huy động được các chuyên gia có kinh nghiệm để thực hiện dự án.

Tuy nhiên trong quá trình Liên doanh “Vietross” đàm phán hợp đồng EPC 1 với Tổ hợp nhà thầu TPC bao gồm Technip (Pháp)/JGC (Nhật Bản)/Tecnicas Reunidas (Tây Ban Nha), có những vấn đề phức tạp nảy sinh khiến cho tiến độ công việc kéo dài. Hai bên trong Liên doanh không đạt được sự đồng thuận đối với một số vấn đề quan trọng, do vậy Hai bên đã đề nghị Chính phủ hai nước quyết định chấm dứt Liên doanh. Phía Nga chấp thuận phương án rút khỏi dự án để chuyển giao lại toàn bộ quyền lợi và nghĩa vụ của mình trong Liên doanh “Vietross” sang phía Việt Nam. Ngày 5/1/2003, Công ty liên doanh “Vietross” chấm dứt hoạt động.

Sau khi phía Nga rút khỏi Liên doanh “Vietross”, dự án xây dựng Nhà máy lọc dầu Dung Quất trở lại với phương án tự đầu tư. Ngày 122/2003, PVN đã thành lập Ban Quản lý dự án Nhà máy lọc dầu Dung Quất để triển khai dự án xây dựng Nhà máy lọc dầu theo phương án Việt Nam tự đầu tư. Sau một thời gian tích cực đàm phán, Hợp đồng EPC 1+4 & 2+3 (các gói thầu chính của nhà máy) đã được ký kết giữa PVN và Tổ hợp TPC. Ngày 28/11/2005, Lễ khởi công các gói thầu trên được Tổ hợp TPC phối hợp với PVN tổ chức tại công trường.

Quá trình thực hiện dự án đã gặp rất nhiều khó khăn, thử thách liên quan đến thiết kế kỹ thuật, thời tiết, điều kiện địa chất, thị trường và nguồn nhân lực. Đây cũng là lần đầu tiên chúng ta xây dựng một nhà máy lọc hóa dầu với công nghệ rất hiện đại, tổng mức đầu tư lớn nhất so với các dự án trọng điểm quốc gia khác. Tuy nhiên, dưới sự chỉ đạo quyết liệt của Đảng và Chính phủ, các bộ ngành và cơ quan Trung ương, sự phối hợp chặt chẽ của tỉnh Quảng Ngãi, cộng với những nỗ lực vượt bậc của chủ đầu tư cùng hàng vạn cán bộ, kỹ sư, chuyên gia, công nhân thuộc các nhà thầu trong nước và quốc tế, Nhà máy lọc dầu Dung Quất đã được xây dựng hoàn thành và đưa vào vận hành đúng tiến độ, cho ra dòng sản phẩm thương mại đầu tiên vào ngày 22/02/2009.

 Sáng ngày 06/01/2011, tại Khu kinh tế Dung Quất (huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi), PVN đã long trọng tổ chức lễ khánh thành Nhà máy lọc dầu Dung Quất.

Sau gần 12 năm vận hành, Nhà máy lọc dầu Dung Quất đã trải qua 4 lần bảo dưỡng tổng thể vào các năm 2011, 2014,  2017 và 2020, các lần bảo dưỡng tổng thể đều được thực hiện thành công và vượt tiến độ đề ra.

Từ khi nhận bàn giao từ Tổ hợp nhà thầu TPC, Nhà máy lọc dầu Dung Quất luôn vận hành ổn định ở 100 - 107% công suất. Tính từ thời điểm vận hành thương mại đến hết năm 2021 Nhà máy đã nhập thành công trên 1047 chuyến tàu dầu (83,8 triệu tấn dầu thô); sản xuất và tiêu thụ trên 76,7 triệu tấn sản phẩm; doanh thu đạt trên 1.255 ngàn tỷ đồng; nộp NSNN trên 183 ngàn tỷ đồng.

 Ngọc Lâm